Fotografija preuzeta sa: www.magazinplus.eu
Piše: Dalibor Tanić
Poštovanje prava nacionalnih manjina, oduvjek je bio najbolji indikator demokratičnosti jedne države. U onoj mjeri koliko se ova prava poštuju, toliko se poštuju i sva druga prava propisana Konvencijom o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda. Država Bosna i Hercegovina do sada je usvojila niz domaćih zakona, te potpisala međunarodni dokument kojima se regulišu prava nacionalnih manjina – Zakon o zaštiti prava pripadnika nacionalnih manjina, (kako na državnom, tako i entitetskom nivou), te je ratificirala Okvirne konvencije o zaštiti prava nacionalnih manjina.
Nema nikakve sumnje da su na ovaj način prava nacionalnih manjina u BiH pravno utemeljena i zaštićena, a sasvim je druga priča kako i koliko se zakoni i međunarodne obaveze poštuju i primjenjuju u praksi.
Zakonom o zaštiti prava nacionalnih manjina propisane su obaveze države da štiti i poštuje, etnički, kulturni, jezički i vjerski identitet svakog pripadnika svih sedamnaest (17) nacionalnih manjina u BiH. Među njima, najbrojnija je romska nacionalna manjina, koja prema podacima (romskog) nevladinog sektora, broji oko 80 hiljada pripadnika.
Upravo se za ovu nacionalnu manjinu vezuje i najpoznatiji domaći predmet, vođen pred Evropskim sudom za ljudska prava, u kojem je Bosna i Hercegovina tužena zbog nemogućnosti da se pripadnici nacionalnih manjina (romske Dervo Sejdić i jevrejske Jakob Finci) kandiduju za članove Doma naroda Parlamentarne skupštine i Predsjedništva BiH. Predmet “Sejdić i Finci“ postao je poznat ne samo u BiH, već u čitavoj EU, ali ne zbog same presude, koliko zbog njenog neporovđenja. Od momenta kada je donijeta, ova presuda je postala nezaobilazna tema koja se pominje u svim segmentima procesa pristupanja BiH Evropskoj uniji.
Ukoliko tražimo dalje od domaćeg zakonodavstva, najznačajniji dokument koji reguliše prava nacionalnih manjina na međunarodnom nivou je Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina Vijeća Evrope. Ovo je prvi i ujedno najbitniji dokument koji reguliše prava nacionalnih manjina unutar Evropske unije, a primjenjuje se od 01. februara 1998. godine. Ovaj dokument je sa sobom donio potpuno novi pristup zaštite prava nacionalnih manjina, jer je bio prvi takve vrste i pravno obavezujući. Okvirna konvencija se nalazi među najkavalitetnije sastavljenim dokumentima, donesenim da štite prava nacionalnih manjina. Zemlje potpisnice ovog dokumenta su se obavezale da će obezbjediti sva prava pripadnicima nacionalnih manjina u oblasti ekonomskog, socijalnog, kulturnog, političkog života, te da će im omogućiti očuvanje i razvoj kulture i identiteta.
Najznačajnija karakteristika ovog dokumenta jeste ideja da ovo bude “okvir“ (kao što i sam naziv dokumenta kaže). Dakle, Okvirna konvencija je omogućila zemljama potpisnicama da članove Konvencije prilagode sopstvenom zakonodavstvu i politici. Okvirnu konvenciju za zaštitu nacionalnih manjina ratifikovlo je 39 zemalja, među kojima i Bosna i Hercegovina. Interesantno je možda pomenuti i činjenicu da Francuska kao država odakle je potekla ideja o EU i svim njenim vrijednostima, nije potpisnica ove Konvencije.
Sprovođenje Konvecije u zemljama potpisnicama intenzivno prati Vijeće Evrope (VE), a za njen nadzor i sprovođenje zadužen je Savjetodavni odbor. Poseban značaj Konvencije, ogleda se u tome što ona u sebi sadrži sve tri generacije prava nacionalnih manjina. Najbitnije od svega je što je uključena i posljednja generacija prava (III), kojom je regulisano učešće nacionalnih manjina u procesu odlučivanja. Odbor, pored sopstvenog angažmana na monitoringu, u rad uključuje i druga tijela, odnosno sa njima blisko sarađuje. Prije svih, misli se na Komisiju za borbu protiv rasizma i netolerancije i Povjerenika za ljudska prava.
Pomenuta Komisija u svom radu pored mišljenja koje izdaje na osnovu izvješća zemalja, dolazi i do direktnih informacija kroz posjete zemljama i razgovore sa političkim i predstvanicima manjina. Sa druge strane, same nacionalne manjine mogu napisati sopstveni izveštaj – shadow report, na šta ih ohrabruje sama Komisija.
Ako se vratimo na početak teksta, gdje smo konstatovali da je poštovanje prava nacionalnih manjina najbolji pokazatelj demokratičnosti jedne zemlje, onda vrlo lako možemo dovesti ovu priču u vezu sa uslovima koje buduće članice EU moraju ispunjavati. Svako ko se na bilo koji način bavio, ili jednostavno pratio proces pridruživanja, zna da su među prvim i najbitnijim uslovima za buduće članstvo u EU poštovanje i zaštita prava nacionalnih manjina.
Međutim, akcenat na manjinska prava EU je stavila tek u zadnjih dvadestak godina, odnosno od momenta kada su zemlje istočne Evrope počele dobijati “zelena svjetla“ za članstvo u nju. Upravo zbog naglog prelaska istočnih zemalja “na zapad“, EU je objavila novo pravilo: jedan od uslova koji zemlje kandidatkinje moraju ispunjavati za članstvo je poštovanje prava nacionalnih manjina. Statut Vijeća Evrope koji kaže da svaka država može biti članica EU ukoliko poštuje vladavinu prava, zakone, ljudska prava i slobode u jednom je momentu postao preširok i nije bio pouzdan “filter“. Stoga je nastala ideja da se Statut determiniše mnogo jasnije i sa konkretnijim stavovima.
U skladu sa ovim planovima, u ovaj proces uključila se i Organizacija za evropsku saradnju i sigurnost (OESS/OSCE), čija je ideja bila izrada posebne deklaracije o zaštiti manjinskih prava. Najznačajnijim dokumentom koji je “izašao“ iz okvira OESS-a smatra se Kopenhaški dokument iz 1990. godine, koji više od dvije decenije predstavlja najvrijedniji dokument EU kojim su utvrđeni standardi zaštite prava nacionalnih manjina. Ovaj dokument je zapravo primjer mehanizma kojim se vrši pritisak na zemlje kandidatkinje za ulazak u EU. Kopenhaški dokument traži od budućih članica Unije da poštuju ljudska prava, gdje se sa posebnom pažnjom treba odnositi prema pravima nacionalnih manjina, jednakosti i vladavini prava.
U tački 32. dokumenta naglašava se da je pripadnost nacionalnoj manjini stvar pojedinaca koji kao takav ima pravo na: upotrebu maternjeg jezika (privatno i u javnosti), obrazovanje, vjerske institucije, uspostavljanje i održanje međusobnih kontakata unutar države i sa građanima drugih država s kojima ima zajedničko etničko ili nacionalno porijeklo ili vjerska uvjerenja, na pristup i razmjenu informacija na materinjem jeziku, na osnivanje i održavanje organizacija i udruženja.
Već smo spomenuli da je EU u jednom trenutku (1993.) objavila da je zaštita manjinskih prava jedan od neizostavnih uslova koji se moraju ispuniti u cilju pridruživanja u Uniju. Mehanizmi praćenja prikazuju redovni godišnji izvještaji Evropske komisije o napretku, koji prikazuju odnos kandidatske zemlje prema manjinama, što predstavlja svojevrsno uslovljavanje. Jako je bitno napraviti distinkciju između uslovlajvanja i uslovljavanja od strane Evropske unije. Ovo drugo treba shvatiti kao svojevrstan napor Unije da se postigne neka vrsta zakonske usaglašenosti između EU i kandidatske zemlje.
Najznačajniji dokument koji postoji u BiH i koga je usvojila Parlamentarna Skupština BiH je Zakon o zaštiti nacionalnih manjina iz 2003. godine. U njemu se jasno navodi da će država Bosna i Hercegovina štititi položaj, ravnopravnost i prava 17 nacionalnih manjina (u Ustavu BiH se navode kao kategorija „ostali“) koje žive na njenoj teritoriji. Pored domaćeg zakonodavstva, BiH je potpisnica međunarodnih dokumenata za zaštitu nacionalnih manjina, među kojima su Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina, Međunarodni sporazum o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije. Kao članica OSCE-a, BiH je prihvatila preporuke Visokog komesara za nacionalne manjine i Smjernice o provođenju prava nacionalnih manjina.