Piše: Anes Makul, Asocijacija Alumni Centra za interdisciplinarne postdiplomske studije (ACIPS)
Bosna i Hercegovina ima status potencijalne zemlje kandidatkinje za članstvo u Evropskoj uniji. To zapravo znači da postoji interes te zemlje za pristupanje Uniji, ali i da, s druge strane, postoji interes da se jedna zemlja priključi toj zajednici. Obostrani interes za članstvo također je formalizovan i kroz Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju, koji su BiH i EU potpisale, ali taj sporazum još nije ratificiran, jer presuda Sejdić – Finci nije implementirana. Nakon implementacije presude, proces apliciranja za EU bi se pokrenuo sa trenutno mrtve tačke.
Sam proces pristupanja je dugotrajan i sastoji se od više faza. Iz faze u kojoj se BiH trenutno nalazi, sljedeća faza je apliciranje za članstvo. Sama aplikacija zapravo predstavlja pismo koje šef države ili vlade šalje Vijeću EU, a u kojem se navodi da zemlja želi postati punopravna članica Unije, te da će slijediti sve njene ciljeve. Pravni okvir za pristup novih članica Evropske unije propisan je članom 49. Sporazuma o Evropskoj uniji. U tom članu je navedeno da svaka evropska zemlja koja poštuje i koja je posvećena promoviranju vrijednosti iz člana 2. Sporazuma, može aplicirati za članstvo u Uniji. Vrijednosti iz člana 2. Sporazuma, na kojima je, kako je navedeno u tom članu, utemeljena Unija, su poštivanje ljudskog dostojanstva, slobode, demokratije, jednakosti, vladavine prava i poštivanje ljudskih prava, uključujući prava osoba koje pripadaju manjinama.
Vijeće EU to pismo, potom, prosljeđuje Evropskom vijeću, koje se sastoji od šefova vlada i država zemalja članica EU, da daju svoje mišljenje. Također se od Evropske komisije traži da izradi avis, odnosno mišljenje o sposobnosti i pripremljenosti države koja je podnijela zahtjev o ispunjavanju kriterija za članstvo u Evropskoj uniji. Avis se radi na osnovu upitnika i od više hiljada pitanja koji se šalje državi koja je aplicirala, te sam proces traje oko godinu dana, ali može trajati i duže. Kriteriji koji se posmatraju su tzv. Kopenhagenški i Madridski.
Kopenhagenški kriteriji su usvojeni 1993. godine na samitu Evropskog vijeća u glavnom gradu Danske. Radi se o tri kriterija koja svaka zemlja koja želi pristupiti Uniji mora ispoštovati. To su: politički kriterij, a koji se odnosi na vladavinu prava, demokratiju, poštivanje ljudskih prava i stabilnost institucija zemlje koja želi pristupiti; ekonomski kriterij, koji znači da zemlja mora imati funkcionirajuću tržišnu ekonomiju koja je sposobna izdržati konkurencijski pritisak; te na kraju, tzv. acquis communautaire, odnosno da zemlja mora preuzeti kompletno zakonodavstvo Evropske unije i uvrstiti ga u vlastito zakonodavstvo. Kada je u pitanju preuzimanje zakonodavstva, u trenutku aplikacije nije potrebno imati usvojeno kompletno zakonodavstvo, ali je potrebno da se na tom pitanju aktivno radi.
Madridski kriterij ili administrativni kriterij, usvojen je na samitu Evropskog vijeća u Madridu 1995. godine. U ovom kriteriju je naglašeno da kandidatska zemlja mora ispunjavati uslove kroz prilagodu administrativnih kapaciteta.
Ukoliko zemlja dobije pozitivno mišljenje od Evropske komisije, Evropsko vijeće donosi odluku o davanju statusa kandidata zemlji aplikantu. Korak nakon dobijanja kandidatskog statusa je početak pregovora o članstvu. Sami pregovor je zapravo proces prilagođavanja zakonodavstva zemlje sa zakonodavstvom Unije, a početak pregovora zavisi od političke odluke Evropskog vijeća. Dobijanje kandidatskog statusa i početak pregovora može trajati i po nekoliko godina. Primjer takve prakse je Makedonija, koja godinama ima status zemlje kandidatkinje, ali još nije počela pregovore zbog spora sa Grčkom oko naziva zemlje, te je sam proces pridruživanja usporen.
Pregovori su podijeljeni u poglavlja koja se odnose, između ostalog, na slobodno kretanje robe, slobodu kretanja radnika_ca, pravo na poduzetništvo, javne nabavke, intelektualno vlasništvo, konkurencijske politike, ruralni razvoj, sigurnost hrane i fitosanitarne politike, poreske politike, transport, energiju, sudstvo, okoliš, sudstvo itd. U praksi to znači da se pregovara o pojedinim poglavljima, koja se nakon uspješnih pregovora zatvaraju, te se prelazi na nova poglavlja. Tokom najvećeg proširenja Unije, 2004. godine, zemlje su imale 32 pregovaračka poglavlja, dok je, primjerice, Hrvatska imala 35 pregovaračkih poglavlja. Isti broj poglavlja će, primjerice, imati i Srbija, a koja će prvo pregovarati o sudstvu i korupciji, premda se prvo poglavlje odnosi na slobodno kretanje robe.
Nakon otvaranja pregovora, radi se i tzv. screening, a koji se odnosi na ocjenjivanje usklađenosti zakonodavstva sa zakonodavstvom Unije. Ovo ocjenjivanje se radi za svako poglavlje, a traje oko godinu dana.
Nakon uspješno provedenih pregovora, Vijeće Evropske unije jednoglasno donosi odluku o pristupanju zemlje članice. Pored toga i Evropski parlament daje „pristanak“ za članstvo. Taj „pristanak“ se odnosi na tzv. „posebnu zakonodavnu proceduru“ u kojoj Parlament potvrđuje da li je za ili je protiv članstva. Samom članstvu prethodi potpisivanje sporazuma o pristupanju gdje se navodi datum pristupanja, te koji svi državni parlamenti moraju ratificirati. Nakon pristupanja zemlja postaje punopravna članica, ali u nekim slučajevima postoje restrikcije za novu članicu u određenom vremenskom periodu. Restrikcije se odnose na zabranu slobodnog kretanja radnika_ca u periodu do sedam godina iz novih članica u stare i obrnuto, kako bi se zaštitilo tržište rada, odnosno, da eventualni radnici_e iz novih članica ne bi poremetili tržište rada u nekoj od članica. Ovo pravo se koristi od 2004. godine, kada se desilo najveće proširenje, kada se u javnosti pojavila bojazan da će se desiti masovne migracije iz novih u stare članice, te su se na taj način zemlje zaštitile.
Da bi BiH dobila kandidatski status, odnosno da bi mogla predati „kredibilnu aplikaciju“ o kojoj se već nekoliko godina govori, potrebno je da riješi dva bitna pitanja. Prvi je rješavanje presude Sejdić – Finci, odnosno izmjene Ustava BiH koje bi pripadnicima_ama nekonstitutivnih naroda dozvolile da budu birani_e u Predsjedništvo BiH i Dom naroda Parlamentarne skupštine BiH, a na koje se čeka već više od četiri godine. Ovo pitanje je povezano sa odnosima s Evropskom unijom kroz Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju jer se član 2. tog Sporazuma, između ostalog, poziva na Evropsku konvenciju o ljudskim pravima, a na osnovu koje je donesena presuda u slučaju Sejdić – Finci na Sudu za ljudska prava u Strazburu.
Drugo pitanje koje Evropska unija traži da bude riješeno kako bi BiH mogla dobiti kandidatski status je pitanje mehanizma koordinacije. Radi se o mehanizmu koji bi u trenutnoj nefunkcionalnoj ustavnoj strukturi BiH pomogao da lakše donosi odluke među pojedinim nivoima vlasti u procesu pristupanja Uniji, odnosno da usvojeni zakoni budu implementirani.